Путь Героя

Көрнекті халық жазушысы, абайтанушы-мұхтартанушы, Ұлы Отан соғысының ардагері, «Қазақ ССР халық ағарту ісінің озық қызметкері», "Қазақстан мектептеріне еңбегі сіңген мұғалім" Кәмен Оразалин туралы Кәмен Оразалин 1920 жылы маусым айының 16 жұлдызында Абай ауданы, Құндызды ауылының Қылышбек жайлауында дүниеге келген. 1929 жылы осы ауылдағы "Ақтас" бастауыш мектебін бітіргеннен кейін аудан орталығы - Қарауыл ауылында, Абай атындағы орта мектептің 4-ші сыныбын, одан Аякөз ауданы Сергиополь қаласындағы Сабыржан Ғаббасов атындағы мектептен 5-6-шы сыныптарды оқиды. Абай туған ортада дүниеге келген Кәмен сол кезеңдегі жағдайларға қарай орысша үйрену үшін Семей қаласына ауысып, 1936 жылы Жаңа Семейден 7 жылдық мектепті аяқтап, 1939 жылы Семей қаласындағы нөмірі 11-ші мектептің 10-шы сыныбын тәмәмдап, орта білім алып шығады. Кәмен мектепте оқып жүргенде-ақ, баспа беттерінде өлеңдері шыға бастайды. Семей облыстық "Екпінді" газетінде 1938 жылы "Күзетте" деген алғашқы өлеңі, 1939 жылы Абайдың дүниеден өткеніне 35 жыл толуына орай ұлы ақынға арнаған «Данышпан ақын» атты өлеңі басылады. Сондай-ақ, «Ленинге», «Көктем», «Жамбыл атаға», «Тойға шашу», т.б. өлеңдерімен «Жастардың сыры» әңгімелері баспа беттерінде жарық көреді. 1939 жылы К.Оразалин әскер қатарына шақырылып, Красноярск қаласындағы нөмірі 365-ші атқыштар полкінін жауынгері қатарына алынады. Сол кезеңдегі әскери тәртіп бойынша әскер қатарына алынған жауынгерлерге ұрыс болған жерді көрсету арқылы өз Отандарын қорғауға деген патриоттық сезімдерін оятқан. Осы тұрғыда 1939 жылы Красноярск қаласында жасақталған нөмірі 365–ші атқыштар полкі ұрыс-талас өткен Хасан көлінде болып қайтады. 1940 жылы Омск облысының Ишим қаласындағы полковой школды бітірген сон, Кәмен сержант атағын алып шығады. Сол жылы Финляндия мен Кеңес Одағының арасында соғыс басталғанды. Осы соғысқа үлкен дайындықтан өткен, бойшаң және шаңғы тебіуді жақсы білетін, суыққа төзімді Сібір әскерлерінен жасақталған нөмірі №365-ші полк қатарында К.Оразалин де фин соғысына аттанады. Кәмен өзінің полкімен қырғын соғыс болған "Линя Маннергейма" бекінісінде болады. Бірақ, Финляндиямен соғыс ұзаққа созылмай аяқталады. 1941 жылы наурыз айында К.Оразалин Новосібір қаласында бөлімше командирі бола жүріп, Сібірдің әскери округінің отандық тексеруіне ілінеді. Сібірдің жаяу әскерлерімен оның бөлімшесі ғана бүкіл тексеруге түседі. Ұлы Отан соғысы алдындағы бұл тексеруде бөлімше командирі сержант К.Оразалин Қызыл Армияның отандық тексерулерінің тарихында сирек кездесетін көрсеткішке жетеді. Адамдарды тәрбиелеудегі К.Оразалин іс-тәжербиесі Сібірдің округтік "Красноармейска звезда"газетінде жарияланады да, осыған орай 1941жылы 18 сәуірде генерал-майор П.Глинскийдің «Огневую подготовку – на уровень требований народного комиссара обороны» атты мақаласы жарияланады. Онда саяси және ұрыс дайындығының үздігі кіші командир К.Оразалиннің Қызыл Армия жауынгерлерін тәрбиелеуге қосқан үлесіне ерекше баға беріледі. Сондай-ақ, К.Оразалин Сібірдің көптеген қалаларындағы горнизондарда сөз сөйлейді. Мұның барлығы "Отклики н сержанта товарища Оразалина" деген атпен күнделікті жарияланып тұрады. 1941 жылы аға сержант атағына ие болған К.Оразалинді әскери басшылық өз полкінен ауыстырып, Новосібір қаласындағы нөмір 418 – ші атқыштар полкінің взвод командирі етіп тағайындайды және сол жерден тура ұрыс майданына аттанады. Алғашқы күннен бастап, Кәмен Сібір әскерлерінің құрамында взвод командирінің орынбасары болып, Днепр жағасындағы фашист әскерлерінің жантүршігерлік шабуылдарына қатысып, қарсы тойтарысқа ат салысады. Кескілескен ұрысқа кірер алдында "Бір де бір адым шегінбеуге" ант бере отырып, 1941 жылдың 10-тамызында ВКП(б) Орталық Комитетінің шақыруына орай К.Оразалин партия қатарына өтеді. Соғыста сержант, аға сержант, старшина, взвод командирі шеніне дейін көтеріледі. 1941 жылдың 21 қазанында жаумен бетпе-бет келген ұрыста жанқиярлық ерлік көрсетеді. 23 қазан күні «Правда» газетінің № 251 санында «За нашу победу!» деген атпен комсомолдар мен жастарға арнаған отанды неміс басқыншыларынан қорғауға және қарсы тұруға шақырған үндеу хаты жарияланады. Сол жолы жаумен кескілескен ұрыста Калинин қаласының маңындағы Кисилев деревнясында басынан қатты ауыр жараланып, нөмірі 3852-ші эвакуо-госпиталіне түседі. Одан 1941 жылғы қараша айының 13-інен желтоқсан айының 9-на дейін емделіп, жазылып шығады. 1942 жылдың қаңтарында К.Оразалин қатарға қайта қосылып, нөмірі 930-шы атқыштар полкінің құрамында ұрысқа қайта кіріседі. Сол жылдары Калинин облысының Западный Двина қалашығының маңындағы Сычевка елді мекенін азат етуде К.Оразалин ерекше көзге түседі. Бес қаруы сай, күші басым жаумен осы шайқаста екі аяғынан ауыр жараланады. 1942 жылы 29 маусымда Уфа қаласындағы нөмірі 289-шы әскери госпитальдің комиссиясы К.Оразалинді екі аяғынан ауыр жараланғандықтан соғысқа жарамсыз жеп тауып, әскерден бір жолата қайтарады. Осы ұрыстар кезіңдегі ерлігі ескеріліп, ІІІ дәре-желі "Даңқ" орденімен наградталады, «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы ерен еңбегі үшін» медалі беріледі. Туған жеріне аман-есен оралған Кәмен әдебиет әлеміне толықтай бет бұрады. Соғыстың ауыр уақытына орай халықтың жарым көңілін жігерлендіре отырып, патриоттық рухта «Қазақ офицері», «Ракета», «Гвардеецтер», «Тылдың жауынгерлері» т.б. әңгімелерін баспа беттерінде жариялап тұрады. Сондай-ақ, елдегітыл еңбекшілеріне насихат жұмыстарын жүргізіп, халық ақындары болып К.Оразалин мен Ш.Әбеновтер жер - жерлерде ақындар айтысын ұйымдастырады. Ақындар айтысы жергілікті баспа беттерінде басылады. 1943 жылы Мұхтар Әуезов туған елі - Абай ауданына келгенде Кәмен ұлы адамды тұңғыш көріп, тілдеседі. Мұқаңның сол жолғы елде болған сапарында қасында бірге жүріп, елді бірге аралайды. Алматыға оралғаннан кейін М.Әуезов «Социалистік Қазақстан» газеті арқылы «Ақын ауылында» атты очеркін жариялайды. Онда: «...Абай үлгісін өсиет етіп, айтып отыратын ірі әңгімешілер бар. Олардың бірі Жүрекадырдығы қарт колхозшы Оразалы, одан көп сөз естіп, көп тоқыған баласы Кәмен, мұның өзі оқыған, өзі жазушы, Ұлы Отан соғысынан жаралы боп қайтқан жас жігіт әкесі білген әңгіменің көбін зор ынтамен айтады» деп, берген бағасы Кәменнің болашақ шығармашылық жолына даңғыл жол салады. Балдаққа сүйене жүріп, Семей қаласындағы мұғалімдер институтының қазақ тілі мен әдебиет факультетіне 1944 жылы түседі. 1945 жылы 9 мамырда Ұлы Жеңістің құрметіне К.Оразалиннің «Майға сәлім» атты өлеңі баспа бетінде жарық көреді. Кәмен 1947 жылы бітіріп, жоғары білім алып шығып, 1948 жылы Қарауылдағы Абай атындағы орта мектепке мұғалім болып орналасады. 1948 жылдан бастап Кәмен ұстаздық еңбек атқара жүріп, қырық жылдай мектеп жанынан шығатын "Абай ұрпақтары" қолжазба журналының редакторы болды. Жастарды тәрбиелеуде, шығармашылыққа қалыптастыруда, олардың бойындағы бұлақтың көзін ашуға күш салған. Соның нәтижесінде жеті адам Қазақстан Жазушылар Одағының мүшелігіне өткен. Ұстаздық қызмет ете жүріп, 1949 жылы респулбикалық «Леніншіл жас» газетінде Отан соғысы тақырыбына арнап жазылып жатқан «Қасиет» («Жексен») атты тырнақалды еңбегінен үзінді беріледі. Онда соғыстың ең ауыр жылдары - 1941-1942 жылдардағы Сталинград үшін күрескен совет жауынгерлерінің ерлік істері, қазақ жігіті Жексен мен орыс қызы Еленаның арасындағы достық, ізгілік, махаббат, ұлттар достастығы, соғыс кезіндегі өмір шындығы суреттеледі. Новиков, Хасанов, Гургенадзе тәрізді жауынгер-лердің ерлік істері баяндалады. 1950 жылы Ұлы Отан соғысының шежіресінен сыр шертетін тұңғыш шығармасы-"Жексен" («Қасиет») повесі жарыққа шығады. Жас майдангер-жазушы К.Оразалиннің «Қасиет»(«Жексен»)атты тырнақалды шығармасы жөнінде қазақтың классик жазушылары: С.Мұқанов пен Ғ.Мұстафиндер өз бағаларын берді. С.Мұқанов; «Қадірлі Кәмен Оразалин; Сенің «Қасиет» атты повесің маған негізінен ұнайды. Бірінші рет қалам тартқан бұл «тырнақалды» шығармаңда сен жазушылыққа тән бірнеше белгілеріңді көрсеткенсің. Осы қасиеттеріңе сүйене отырып, «Қасиет» повесін мен негізі қаланып болған шығарма ғой деп есептеймін...» деп жазса, Ғ.Мұстафин;«...Оразалин Кәмен жолдастыңОтан соғысы тақырыбынажазған «Қасиет» («Жексен»)атты повесін оқып шықтым. Қарапайым адамдардың қысылшаң шақтағы жан құбылыстарын, ар, намыс, махаббат, отандық қасиеттерін автор өзгеге ұқсамай өзінше берген. Адамдарды, өмірді суреттеу тәсілдерінде қазақ әдебиетіне әлі енбеген жаңалық ұшқындары бар...» деп баға берген. К.Оразалиннің әр шығармасы халқымыздың тарихындағы елеулі кезеңдерді суреттеуге арналған. Ел ішінде өз геройларының ортасында отырып, жазушы өмірде болып жатқан ірі өзгерістерді назарынан тыс қалдырмаған. 1959 жылы тың игеру эпопеясына арнаған екінші күрделі еңбегі - "Ақ жазық" романы дүниеге келді. 1960 жылы «Қазақ ССР халық ағарту ісінің озық қызметкері» атанды. 1961 жылы үшінші күрделі шығармасы - коллективтендіру кезеңін жыр ететін "Көктем салқыны" романы жарық көрді. 1965 жылы К.Оразалиннің ұзақ жылдардағы педагогикалық еңбектері ескеріліп, оған "Қазақстан мектептеріне еңбегі сіңген мұғалім" деген құрметті атақ берілген. К.Оразалин оқытушылық, шығармашылық қызметпен бірге ауданның саяси және мәдени өміріне де белсене қатысқан. Жастайынан Абай өлеңдерің жаттап өсіп, оның өсиеттерінен үлгі-өнеге, тәлім алған К.Оразалиннің негізгі басты еңбег і- заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезовтың ғұмырнамасына, жазушылық жолына арнаған эпикалық шығармасы - "Абайдан соң" атты ІV томдық романдар (1972, 1987, 1989, 1995ж.) тетрологиясы. 1976 жылы қалың оқырман жұртшылықтың зор құрметіне бөленген, Абай ауылының өткені мен бүгінгісі жайында және Абай, Шәкәрім, Мұхтар есіміне байланысты тарихи орындар жөнінде әңгімеленетін тарихи дерекнама шығармасы -"Абай ауылына саяхат" атты кітабы шықты. 1950 жылдан аудандық партия комитетінің пленум мүшесі болып, үздіксіз сайланып келген. Аудандық Кеңестің депутаттығына да бірнеше рет сайланған. К.Оразалиннің еңбектері жоғары бағаланып отырған. Ол "Қазан төңкерісі", І дәрежелі "Отан соғысы" ордендерімен награтталған. 16 түрлі медальдардың иегері. 4 рет Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Громтасымен марапатталған. 1958 жылдан бастап Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі. 1977 жылдан бастап Республикалық дәрежедегі дербес зейнеткерлікке өткен. "2000 жыл–Мәдениетті қолдау жылына" орай Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен Кәмен Оразалин "Парасат" орденімен награтталды. Кәмен Оразалин қазақ жауынгерлерінен алғашқы екеудің бірі болып Ұлы Отан соғысы тақырыбына қалам тербеген майдангер-жазушы. Ол туралы 25 қазан, 2003 жылы Қазақстанның халық жазушысы Ә.Кекілбаев «Егемен Қазақстан» газетіне берген мақаласында: «...Әдебиет кім көрінгеннің бір сүйкеніп өтер жол бойындағы қу тұқыл емес, шын самрұқтар самғап жетіп қонатын ата-бәйтерек болуы керек қой... Соғыс тұсында біреулері майданның, біреулері тылдың қиыншылықтарын көріп қалған ұрпақ тек таудай талаптарын ғана емес, алған беттен қайтпайтын қайсар мінездерін де танытты. Абырой болғанда, бұл топтағылар, негізінен, көлденең келген көк атты емес, әдебиеттің төл тума перзенттері болып шықты. Әскерден кештеу оралған қос майдангер Әбдіжәміл Нұрпейісов пен Кәмен Оразалин шинелдерін шешпестен біреуі Шалқарда, біреуі Шыңғыстауда, солдат өмірінен шығарма жазып, екеуі бір жылда –1950 жылы – біреуі «Курляндия» атты роман,біреуі «Жексен» атты қомақты повесть жазып шыққаны айды аспанғабір шығарғандай айтулы оқиға болды» деп жазды. К.Оразалиннің тағы бір күрделі еңбегі -"Абайдан соңғы арыстар" атты романдар трилогиясы. Халқымыздың тәуелсіздігі үшін күрескен Алаш арыстары туралы жазылған бұл шығарма 2002-2005 жылдары аралығында жарық көрді. Кәмен Оразалин 2008 жылы дүниеден озса да табан аудармастан елде отырып, қазақтың руханият әлеміне үлкен повестер мен эпикалық романдар көшін жеткізген халық жазушысы, «ХХ Ғасыр тұлғасы».