Путь Героя

“Ата, тоқсан жасқа толар шағыңда өмір баяныңыз туралы кітапша жазғымыз келіп жүр”,-деп соңғы кезде немерелерім маза бермей жүрді. Бірде ертең, бірде қолым тимейді деп түрлі сылтаулар айтып жүрдім. Немерелерім алған мақсаттарынан қайтар емес. Ия, 90 жас. Аз ба, әлде көп бе? Алла тағала өлшеп берген өмірді әр адам өзінше сүреді ғой. Ал, жүректің түбінде бір ғасырға жақын толы уақыттың сырлары тұнып қалған, оны қозғағанның өзі соншамалықты қиын екенін өзім де сезбеппін. Мен 1914 жылы қазіргі Атырау облысына қарасты Қызылкоға ауданының Қарабау деген жерінде дүниеге келдім. Сол арада 1920 жылы ел аударыла көшіріліп, біз нағашы жұртымызға , яғни Тайпақ ауданының Мамай-Төбе дейтін жеріне жанұямызбен көшіп келдік. Сол жерде 1922 жылы анамыз қайтыс болады. Анамыз-Есмағамбетова Қаңсұлу (1886-1922-Мамай-Төбеде туған). Әкем Есентеміров Үмбетқали Есентемірұлы 1884 жылы туған. Шаруа қалымыз нашар, кедей болдық. Әкем Үмбетқали байлардың жалшылығында болған. Мен 1921-1922 жылдары Мамай-Төбенің болысы Борфиев Құлынқара деген байдың қозыларын бақтым. Бұл кісіде 300 деген қойы болды. Әжем Уаяш (1849? туған) 1924 жылы қайтыс болады. Екі апам-Сыпайы, Жаңша, қарындасым-Сая бірге тұрдық. Сол жолы апам Сыпайы қайтыс болады. 1924 жылы үлкен апам Жаңша Маңғыстауов Жиенғали деген кісіге тұрмысқа шықты. Сонымен қарындасым Сая екеуміз 1924 жылдан нағашым Есмағамбетов Сүндеттің қолында болдық. Әке-шешемізден ерте қалсақта, балалық жүрегімізде жетімдік қайғы-қасірет жақын-туыстарымыз бөлісіп, жүрек жылуларын аяған емес.1925 жылы Саяны Жиенғали алып кетеді. Мен нағашымның қолында қала бердім. 1926 жылы жездемнің қолына Қарабауға қайтып бардым. 1926 жылы 12 жаста бастауыш мектепке барып 1928 жылы 2 класты бітірдім. Жас болсамда, өмірдің талабына сай ерте ер жеттім.1928 жылы панасыздар ретінде Келмақас мектеп-интернатына алындым. 1928-1929 оқу жылында Қарабау 7 жылдық мектеп-интернатына алындым. Осы мектепте 1932 жылына дейін оқыдым. 1932-1933 оқу жылында Базартөбе орталау мектебінде оқып, 7 класс бітірдім. Жастайымнан өмірдің қиыншылығына өкпелемей, сабырлық тұтұнуды үйрендім. Тек өз-өзіме сеніп, өмірде қалай да биікке жету үшін жақсы оқуға тырыстым. 1933 жылы Орал қаласынан пединституттың оқытушылары келіп, әзірлік тобына студенттер толмағасын балалар жинайды. Осылай мен Орал пединститут жанындағы ашылған әзірлік бөлімінде оқып, 1935 жылы аяқтадым. 1935-1936 жылы 2 жылдық институттың тіл-әдебиет факультетіне түстім. Алдымда аңсаған арманымның есігі ашылып, ең алаңсыз студенттік шақтарым басталды. Бірде қарын тоқ, бірде орта болса да, рухымыз биік болды, сана сезіміміз адал болды. Стипендия беріп тұрды-20 сом. Сол стипендияға қосымша болсын деп каникул кездерінде институттың жаныда салынып жатқан жатақханада құрылыста болдым. 1937 жылы институтты бітіріп мен, Суфиев Елеш, Садыков Ермек-Фурманов педучилищесіне жолдама алып оқытушы болып келдік. Фурмановта жаңағы Суфиев Елештің үйіне уақытша орналастым. Сол үйде болашақ жарым-Әминамен таныстым. Суфиев Елеш Суфиұлы. 1941 жылдың мамыр айында әскерге шақырылады. Соғыстан кейін Ақтөбе қаласы қазақ орта мектебінде мектеп директоры болып жұмыс істейді. Алматы қаласында аспирантураға түсіп педагогика ғылымының кандидаты болып шықты. Шымкент қаласында ЖенПИ-де сабақ береді. 1970 жылы Алматы ЖенПИ-іне ауысып кафедра меңгерушісі болады. Москвада докторантураға түседі. Бітіргеннен соң 1979 жылы “педагогика ғылымының докторын” қорғап шығады. Соның құрметіне саяжайына қонақ шақырады. Той үстінде жүрегі тоқтап қайтыс болып кетеді. Махаббат туралы сан ғасырлар бойы ертегілер, өлеңдер, аңыздар жазылған. Өмірдегі адамның соншама ғажап сезім Алла тағаланың берген өлшеусіз мейірімділігі деп есептеймін. Махаббат деген не өзі? Жас кезімде мен де оны дұрыс тани алмаған шығармын, бірақ уақыттың өзі көрсетеді екен, өлмес, өшпес махаббатың не екенін. Әмина сол үйге жазғы демалысқа келген. Елеш пен Әминаның аталары ағайынды болған. Елеш менімен қатты ойнайтын - маған “күйеу” деп айтатын. Кенжеғалиева Әмина Кежеғалиқызы 1918 жылы 22 шілдеде Фурманов ауданының Жаңажол совхозында дүниеге келген. Сол жерде өмір сүрген. Ата-анасы шаруа адам болған. Әкесі-Кенжембетов Кенжеғали (1857-1954 жж.). Әмина Жаңажол бастауыш мектебін бітірген. Фурманов селосында 10 айлық педагогикалық курсты бітіреді. Содан кейін Еспол ауданы (қазіргі Махамбет ауданы) Атырау облысы 1936-1937 оқу жылдары бастауыш мектепте жұмыс жасаған. 1937 жылы Фурманов селосына қайтып келеді. 1937-1938 жылы Қарасу жылқысовхозында мектепте жұмыс жасайды. 1938 жылынан бастап Фурманов бастауыш мектебінде қызмет етеді. 1938 жылы маусым айының 15-де үйлену тойымыз болды. Әмина осы жылы Фурманов бастауыш мектебіне жұмысқа кірді. 1939 жылы балам дүниеге келді. Атын Тельман деп қойдық. Екеу едік, үшеу болдық. Алдымызда ұзақ бақытты өмір, биік мақсаттар, жан-жолдасыма, балаға деген ерекше сүйіспеншілік орнады. Педучилищиде 1940 жылының қаңтар айына дейін жұмыс істедім. 1939 жылы соғыс қауіпі төнуіне байланысты мұғалімдерді әскер қатарына ала бастады. 1940 жылы мұғалімдер қатары азайған соң ІІІ-курс студенттерін оқытушы қатарына алды. Оқитын бала аз болып, біздің жүктеме сағаттарымызды қысқартып тастады. Сағат саны қысқарған соң мен өз еркіммен жұмыстан шығып 1941 жылы қаңтар айында Александров-Гайға барып орналастым. Бұл жерде менің досым Есмуханов Ақашай №3 қазақ мектеп директоры болып істейтін. Сол №3 қазақ мектебіне оқу ісінің меңгерушісі болып жұмыс істей бастадым. Мектепте 1941 жылдың 14 маусымына дейін жұмыс істедім. Маған сол жерде жұмысыма байланысты үй беретін болып, 15 маусымда Фурманов ауылына жанұямды көшіріп алып кетуге келдім. Бір жұмадан кейін 22 маусым 1941 жылы соғыс басталып кетті. Қаншама кітаптар, соғыс туралы жазылады, кинолар түсірілді. Жалпы мен сол киноларды еш уақытта қарамаймын. Соғысты қаламмен де, киномен де еш уақытта жеткізуге мүмкін емес. 24 маусым күні мен Саратов облысының Новоузенск қалалық военкоматқа шақыруымен барып, “до особого распоряжения” деген повестка алдым. Шілденің 22 күні соғыстың басталғанына 1 айдан кейін Новоузенскіге шақырып, соғысқа аттанып кеттім. Поезға отырып, Саратовқа апарып түсірді. Саратовтан “Молотов” (Скрябин) кемесіне отырғызып Волга өзенімен жоғары қарап жүзіп кеттік. Сол жүзумен Куйбышевтан асып Ульяновск қаласына келдік. Осы жерде бізді түсіріп, Ульновск әскери училищесіне апарды. Училищеде 10 айлық кіші командирлерді дайындайтын курсты оқи бастадық. Бірақ 3 ай жарымнан кейін жас әскерлерді үйрету үшін кіші командирлер керек деп, училищені сапқа тұрғызып, 150 адамды таңдап алды. Соның ішінде менде бармын. Мен Ульяновск облысының Мелекес қаласының қасындағы орманда әскери бөлімшеде кіші командир болып солдаттарды үйреттім. Осы жерде 1942 жылдың мамыр айына дейін болдық. Соғыста өмірдің есебі басқаша басталды. Тірі қаласың ба, әлде өлесің бе адамның өмірі тек қана Отан үшін қиылатын болды. Туған жерiмдi ойлап, талай рет сағыныштан ыстық көз жасым келіп қалып жүрді, жүрегімде қаламсыз талай сағыныш жырлар жазылып, симай жүрді. Мамырдың 25-де эшелонға тиеліп Смоленск бағытындағы майданға аттандық. Смоленскіде “Заячья гора” деген жерде неміс-фашистері басып алған. Сол жерде 3-ші Украина майданы қарамағындағы 36-шы атқыштар дивизиясының 335-ші полкінде болдым. Бірнеше шабуылға шықтық, бірақ жетістікке жетпедік. Көп адам қаза тапты. 1943 жылдың күзіне дейін осы жерде қорғаныста болдық. 1943 жылының күзінде шабуыл жасап немістерді орнынан қозғап “Заячья гора” жерін басып алдық. 1943 жылы күзінен бастап 1944 жылдың күз айына дейін Совет Одағының немістер басып алған жерлерін босатып, біз қарсы оқ атқан одақтас Румынияны соғыстан шығарып, Венгрия, Чехославакия, Австрия территориясына кірдік. 1944 жылы қараша айының 11-ші жұлдызында Венгрия территориясында фашистердің қорғанысының әлсіз жерін басып, немістер территориясына кіріп кеттік. 500 адамдай едік. Бір кезде фашистер екі жақтан атқылай бастады. Біз қарсылық көрсеттік. Тағы бір шабуылға шыққанда қолым дыз ете түсті де, автоматым қолымнан түсіп кетті. Қарасам, жаңағы жаудың оғы қолыма тиіп, екі саусағымды сыныдырып кетіп, автоматымдыда пайдасыз қылыпты. Сонымен түнге дейін қарсылық көрсеттік. Таңда бізден артта қалған әскерлер келіп немістердің қорғанысын толығымен талқандады. Сол күні мені госпитальға алып кетіп, хирургтер екі саусағыңды ампутация істейміз деді. Мен оларға шама келсе саусақтарымды алып қалуын сұрадым. Олар ойланып қалды. Қолыма операция жасады. Наркоздан кейін көзімді ашып бірден қолыма қарадым. Хирургтер өзінің ісіні жақсы білу керек, саусағымды аман есен алып қалыпты. 10 наурыз күні 1945 жылы госпитальдан шықтым. Сәуір айына дейін соғыста болдым. 17 сәуірде Австрия территориясында соғысып жаттық. Біз таудың үстінен төмен қарай немістерге қарсы шабуыл жасап келе жаттық. Окопқа 1-2 метр қалғанда артымнан снаряд оғы жарылды. Мен окопқа жетіп, ішіне түскенде бір солдат “сенің шинеліңнің артқы жағы өртеніп жатыр деді. Мен қарап едім, расындада түтіндеп жатыр екен. Қолыммен сөндіріп алып, ботинкеме қарасам, қан жұғылым қалған. Бұл қайдағы қан екен деп, дұрыстап қарасам, галифемнің астынан қан ағып жатыр екен. Осы жерде біздің әскер шабуылға шықты. Мен қызумен жанбасымнан оқ тигенді байқамай, орынымнан көтеріліп, солдаттармен бірге шабуылға шығып, немістерді талқандадық. Содан кейін санитарлар келіп, жаңағы жараланған жерімді бинтпен байлап, қанын тоқтатып, машинамен госпитальға алып кетті. Бұл госпиталь Будапешт қаласының 12 шақырым жерінде Ойкеш деген селосында орналасқан. Осы госпитальда емделіп жатқанда 9 мамыр күні сырттан тасырлаған мылтық дауысы естілді. Біз тағыда жау келіп қалған екен деп орынымздан атып тұрдық. Сөйтсек бұл жеңіс дабылы екен. Әрине сол кездегі бар жауынгерлер сияқты қуанышымызда шек болған жоқ. Өйткені бұл көптен күткен Жеңіс еді. Сол жердегі жауынгерлер үлесіне Жеңіс құрметіне 50 грамнан спирт тиді. Госпитальдан 1945 жылы 28 шілдеде шықтым. Менi қазан айында жасы толған әскерлермен бiрге демобилизацияға жіберді. Қарашаның 5-терінде Австрия территориясында поезға отырып, туған жеріме жол тарттым. Соғыста жүргенде жанұямды ойлап, қашан жеңіске жетіп үйге оралам деп армандайтынмын. Енді міне поезда сенерімді білмей келе жатырмын. Мында солдаттар мен бірге өлеңдер айтып, танысып, қуанышымызда шек болған жоқ. Қарашаның10-дарында біз Беларуссия территориясына келдік. Осы жерде бізді пассажирлік поезға отырғызып, 17 қарашада Александров-Гайға жеттік. Поезде бірге жұмыс істеген ауылдасымды кездесіп, (ол бұрын Фурмановта тұрған, қазір Александров-Гайда тұрады), соның үйінде бір күн қондым. 18 қарашада 1945 жыл таңертең машинаға мініп ауылға келдім. Бірінші менi Әминаны ағасы Ахмет қарсы алып, екеуміз үйге келдік. Аман-есен еліме оралдым . Алдымда мені семьям тосып алды. Бастан қан майданды кешіп, ал жолдасым елде соғыс азабын көрген, біз кездесіп, ең бақытты жандар болдық. Себебі соғыстан қаншама азаматтар оралған жоқ, оралғандар қаншама семьясынан айрылып қалды. Содан 1 ай демалдым. Бір күні аудандық білім бөлімінң меңгерушісі Сдыков Қарағойшы шақырып алып Қарасу орта мектебіне жұмысқа жіберді. Өзі алып барып, мектепті көрсетті, бірақ мектеп ұнамады. Қайтып келгеннен кейін Пятимар орталау мектебінің директоры Қайбалиев Қыдырғали шақырып алып толық жүктеме беретінін айтты. Сонымен қаңтар айының каникулынан кейін, яғни 1946 жылы сонда жұмысқа орналасып 1947 жылға дейін істедім. Еңбек демалысында жүрген кезінде Талдыапан 28-ші жылқы заводы орталау мектебі ашылатын болып, Есетов Сүлеш жолдасымен, Хайредденова Қапия, Досқалиева Сахиланы және мені Пятимардан бөліп осы мектепке жіберді. Есетов Сүлеш директоры болып тағайындалды, мен 1947-48 оқу жылында оқу ісінің меңгерушісі болып жұмыс істедім. Ал Досқалиева Сахиланы Сарықұдыққа жіберді. 1948-1975 жылдың қазан айына дейін мұғалімдік қызмет атқарып, 1975 жылы зейнетке шықтым. Зейнетке шыққаннан кейін де 2 жылдай жұмыс істедім. Ендігі семьялық жағдайына тоқталып өтсем, жоғарыда көрсеткендей жолдасым Әмина да ұстаздық қызметте болды. 1944-45 оқу жылында интернат меңгерушісі болып жұмыс жасайды. Осы жерде оның өмірінде үлкен келеңсіз жағдай болды. Бұдан бұрыңғы интернат меңгерушісінің шірітіп жіберген бір бөшке қызанағын жаңа интернат меңгерушісі Әминаның мойына іліп, оны нарық қақымен 10 есе көбейтіп төлеуді талап етеді. Біз сиыр саттық, бірақ бұдан пайда болмады. Сөйтеп Әмина 1946 жылы 20-шы тамыз күні сотталып кетті. Оған сот 3 жыл беріп сол замандағы солақайлақпен “халық жауы” деген ат тақты. Бес жыл соғыс айырса, енді міне тағдыр тағы бізді үш жылға айырды. Сотталып бара жатып, Әмина жылап жалынды: “Мен енді келем бе, келмеймін бе, сен мені күтпе, басқаға үйлен, өзіңді де, баланы да жетімсіретпе”-деді. Бірақ менен басқа кім білуші еді жан-жолдасымның маған деген жүрегіндегі адал махаббатын? Мен үшін де сол сүйген жарым әлемде тек қана біреу болмаушыма еді? Кішкентай баламмен бірге мен сабыр сақтап, Әминаны күттім. Талай өлеңдер жазып, жүрегімді жұбаттым. Әмина Ақтөбе лагерінде 1 ай болып, одан кейін Ресейдін Челябинск облысының Бакал станциясындағы лагерьде 3 жыл отырды. 1948 жылы шілде айында мен барып хал-жағдайын біліп қайттым. Бір жылдан кейін оны босатады. Сөйтіп Әминаны 1949 жылы шілде айында үйге алып келдім. Одан кейін 1949-50 жылдарда Әмина бастауыш класта мұғалім болып жұмыс істеді. 1968 жылы 5 балалы болғасын 50-ге толғаннан кейін зейнетке шығарды. Олда 2 жылдай жұмыс істеп 1970 жылы түпкілікті зейнетке шықты. Біз екеуміздің бір-бірімізге деген силастықты, татулықты қалған ұрпақтарыма өнеге етіп өмірлерінде бетке алып жүрсе екен деп тілеймін. Құдайға шүкір, біз қандай қиындықты де жеңе білдік, ал жеңістің жалғасы бақыт болды. Мен өзімді өте бақытты да, және бай адам деп есептеймін. Бақытым-өткен өмірім, байлығым-қалған ұрпағым. Бүгінгі таңда 3 ұл, 2 қызым бар. Жолдасым Әмина 1994 жылы дүниеден озды. Осы балалардан 12 немерем, 15 шөберем бар. Міне біздің бастан кешкен тағдырымыз осындай ауыр да қиын болды. Ендігі болашақ ұрпаққа осындай тауқыметті көрмей, егеменді елінің болашағы үшін тер төгіп еңбек ететін және өз болашақтары үшін күресе білетін қайсар ұрпақ болады деп сенемін.